<address align="center" style="text-align: center; text-autospace: none"> <font color="#FF0000" size="4"> <span style="font-family: Times New Roman; font-weight: 700; font-style:normal"> Dr. Araz Parwi? bilen söhbetde?ligi? 3-nji bölegi</span></font></address> <address align="center" style="text-align: center; text-autospace: none"> <span style="font-style: normal"><font color="#000080"><b> <span style="font-family: Times New Roman"><font size="5">Mahmut Ka</font></span><span style="font-family: TimesNewRoman\,Bold"><font size="5" face="Times New Roman">?</font></span><font size="5"><span style="font-family: Times New Roman">garly kim?"Diwan Lugati't-Türk" nähili ktap?</span></font></b></font></span></address>
 Turkmensahra

  ترکمنصحرا

Dr. Araz Parwi? bilen söhbetde?ligi? 3-nji bölegi
Mahmut Ka?garly kim?"Diwan Lugati't-Türk" nähili ktap?


TS. Ö?ki söhbetde?liklerde Mahmut Ka?garlyny? bize miras goýan gymmatly eserine käbir salgylanmalar bolsa-da, gürrü? umuman alymy? özi barada boldy. Bu gezek onu? eseri "Diwan Lugati't-Türk" barada gi?räk maglumat beräýse?iz. Söhbetde?ligi? ba?ynda aýdy?ymyz ýaly "Diwan Lugati't-Türk" nähili kitap? 
 
A.P. Mahmut Ka?garlyny dilçilik hem ylym dünýäsine tanadan "Diwan Lugati't-Türk" türki dilleri? bir ensiklopedik sözlügidir. Alym bu eserini, ö?ki söhbetde?likler-de hem aýdyp geçi?imiz ýaly, 1072 ýylda ýazmaga ba?lap, 1074-nji ýylda so?lapdyr. Ol muny Ka?garda ýazypdyrmy ýa-da Bagdatda? Bu soraga kitaby? özünde berilýän jogap ýok. Ýöne köplenç ol Bagdatda ýazylandyr diýen pikirden ugur alynýar.
 
Nirede hem bolsa, "Diwan Lugati't-Türk" bir-iki ýyly? içinde ýazyp boljak kitap däl. Ozal aýdyp geçi?imiz ýaly, Mahmut Ka?garly bu eserini ýazmak üçin ençeme ýyllap türki taýpalay? arasyna birin-birin aýlanyp materiýal ýygnapdyr. Muny hem özi aýdýar. So? hem bu materiýallary? üstünde i?läp, arap dilini? düzgünlerine görä tertibe salyp, ony bir sözlük edipdir. "Diwan Lugati't-Türkü?" häzir dünýäde birje golýazmasy bar. Ol hem türki halkary? bagtyna tötänden tapylan zat.
 
TS. "Diwan Lugati't-Türkde" türki sözlere arap dilinde dü?ündiri? berilýändigini aýdypdy?yz. Onda takmynan näçe söz bar?
 
A.P. Kitap 2 bölümden durýar. Birinji bölümde türki dili? umumy ulany? düzgünleri barada arap okyjylaryna maglumat berilýär. 2-nji bölüm hem mazmun taýdan gaty gi? ýedi mü? bä? ýüzden artyk söz we söz düzümlerini öz içine alýar. Alym her bir sözi harplary? az-köplüne görä, arapça bogun esasynda elipbiý tertibinde berip, sözleri? ulanyly? ýollaryny doly bildirmek üçin berk sözlemler gurupdyr. Kä ýerlerde hem getirilýän söze degi?li hikmetler, ata sözleri, gu?ak we ?ygyr ýaly seri?delerden peýdalanypdyr. Ka?garly halk dilini, köne dil, ?eýle hem beýleki dil faktorlaryny bir bulak hökmünde ökdelik bilen ýugrup beripdir.
 
TS. Kitaby? mazmuny barada biraz durup geçsek. Alymy? türki halklary? taryhy, geografiýasy, çeper edebiýaty hakda gi? maglumatlar berenligi aýdylár.
 
A.P. "Diwan Lugati't-Türkde" okyjylar türki taýpalar bilen tany?dyrylyp, olary? taryhyna degi?li gymmatly maglumatlar berilýär. Kitaby? ýazylan mahallary taryha yslam filosofiýasy nuktaýynazaryndan baha bermek birinji orunda durýardy. Ýöne Mahmut Ka?garly bu dini-idea çäklendirmelere garaman, bu halkara degi?li taryhy wakalary beýan edeninde ba?artdygyndan olary bol?y ýaly edip bermäge synany?ypdyrr. Onu? aýdyp geçen ýagdaýlary arap, pars syýhatçylaryny? ýatlamalaryna, Hytaý dilindäki taryhy kitaplarda bellenen käbir wakalara ters gelenok-da, köplenç olary? bolup geçen ýerlerini anyklamaga kömek bolýar. Eserlerini arap dilinde ýazan awtorlary? arasynda Mahmut Ka?garly Orta Aziýa halklary dogrusynda berýän maglumatlaryny ýeke kitaplar däl, eýsem halk arasyndaky janly faktlar ve rowaýatlar esasynda döreden ýeke-täk awtordyr.
 
Kitapda türki tire-taýpalary? ýa?aýan ýerleri, aýratyn-da Garahanlylar topragy, ?eýle hem türki taýpalar bilen go??y illere degi?li geografik atlary? tanymallary berilýär. Kähalatda hem bular ýeke bir at hökmünde berilmän, eýsem käbir möhüm wakary? üsti bilen has içgin aýdy?la?dyrylýar. Onu? dürli ?äherler barada berýän gysgaça maglumatlaryny? üsti bilen biz ozal bilmeýän köp wakalarymyzy bilip galýarys.
 
Mysal üçin Mahmut Ka?garly ?ol wagtlarda yslam dinine girmedik gündogar uýgurlary? uly ?äherlerini birin-birin sanap geçýär. Aýratyn-da „Hakaniýe Ülkesini“ tanadanynda ýeke uly ?äherler däl, eýsem ownuk obalary, daglary we ýollary-da agzaýär. Yslam ýurtlaryna degi?li maglumatlary ýazanda Ka?garlyny? arap-yslam materiýallaryndan peýdalanan bolmagy mümkin. Ýöne türki halklary? ýa?aýan ýerleri, ylaýta-da Garahanlylar geografiýasy barada berlen maglumatlary onu? özüni? toplandygyna ?übhe ýok.
 
Mahmut Ka?gary türki halklary? ýurt edinen regiýonlaryny ýer ?ary dü?ünjesi boýunça çak bilen karta edip çyzyp-da beripdir. Awtory? öz dili bilen aýdany?da „daire“ diýip atlandyrylan bu karta Aziýany? ?ol döwre çenli düzülen i? kämil, i? gadymy kartasy bolup durýar. Bu kartada daglar, de?izler, derýa we köller sada hem geometrik suratda ?ekillendirilip, möhüm ?äherler we dürli milletleri? oturýan ýerleri görkezilýär.
 
Edebiýat barada bolsa,, kitapda köp sözleri? a?ladýan manylary gi?leýin dü?ündirilip, edebi bölekler beriýär. Bu edebi bölekler türki halklary? gadymy baý edebi mirasyny? ajaýp nusgalarydyr.
 
Türki halkar arasyndaky Oguz Han, Afrasiýp ýaly gahrymanlar baradaky agy we öwgülerden Ka?garly bize az hem bolsa, gaty gymmatly bölekler beripdir.
 
"Diwan Lugati't-Türkde" dürli temalar hakda jemi 242 edebi bölek bar. Bu edebi bölekleri mazmun we ?ekil taýdan 4 bölege bölmek mümkin. Birinjisi, dessanlar, ýagny Tangutlar bilen bolan uru?, tire-taýpalary? özara çakny?yklary, musulman „türkler?“  din sebäpli Uýgurlara „Tatlara“ gar?y alyp baran ýöri?leri, Türge?ler we Ýabagular bilen bolan söwe?ler, Dokguz Oguz taýpalaryny? birliginde durýan uly taýpalary? özara o?u?mazlyklary hakday dessanlardan bölekler. Ikinji, Alp Är Tu?a we ýene bir näbelli gahryman hakdaky agylar. Üçünji, söýgi, zähmet, tebigat, watan, il-gün baradaky go?uklar. Dördünji ?eraply meýlisler, awçylyk baradaky go?uklar. Bu go?uklary? käbiri gaty irki zamanlary ýatladýar.
 
Kitapda berlen çu? manyly sözler, ýagny hikmetler, nakyllar, ata sözleri 200-den ýokary. Bular dünýä we durmu?a bolan garaýy?lary, uzak geçmi?däki jemgiýetçilik-ahlak kadalaryny ?öhlelendirýän sözlerdir. ?eýle hem türki halklary? ?ol sanda türkmenleri?-de maddy we medeni durmu?yna degi?li diýse? ähmiýetli maglumatlar bar.
 
Dr. Araz Parwi? bilen söhbetde?lik
Mahmut Ka?garly kim? Diwan Lugati't-Türk" nähili kitap?
2-nji bölüm
1-nji bölüm


استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد