<p class="MsoNormal" align="center" style="text-align:center"> <font color="#FF0000"><span style="font-size:14.0pt">Dr. Araz Parwi? bilen söhbetde?lik</span></font></p> <p class="MsoNormal" align="center" style="text-align:center"> <font color="#000080"><b><font size="5">Mahmut Ka</font><span lang="TK"><font size="5">?garl</font></span><font size="5">y</font><span lang="TK"><font size="5"> kim we"Diwan Lugati't-Türk" </font></span><font size="5">nähili kitap?</font></b></font></p>
 Turkmensahra

  ترکمنصحرا

Dr. Araz Parwi? bilen söhbetde?lik

Mahmut Ka?garly kim we"Diwan Lugati't-Türk" nähili kitap?



Türkmensahra: Mahmut Ka?garly türki halklary?  beýik alymy. Birle?en Milletleri? magaryf, ylym we medeni i?ler boýunça guramasy UNESCO ony hormatlap, üstümizdäki 2008-nji ýyly Mahmut Ka?garlyny? ýyly diýip yglan etdi. Ýöne i?i? ge? tarapy bizi? özümizi? bu alymy ýeterlik derejede tanamaýanlygymyz. Bizi? okuwly gatlagymyzy? arasynda-da onu? adyny ?u wagta çenli e?itmedikler bar.
 
Araz Parwi?: Howa, gynansak-da ýagdaý ?eýleräk. Ýöne mu?a ge? galasy zat ýok. Bizi? ýa?larymyzdaky türkmenleri? hemmesi ýa Eýran ýa Owganystan ýa-da ö?ki Sowýet Türkmenistanynda önüp-ösen adamlar. Bu ýurtlarda hem üstümizden höküm sürýänler bizi? öz geçmi?imizi bilmegimizi, medeniýtimize baýlyk go?an alymlarymyzy ýa taryhy ?ahsiýetlerimizi tanamagymyzy islemeýärdi. Munu? delilini hem Machiavelliden bäri bilmeýän yokdur. Ýöne indi özba?dak döwlet hökmünde Türkmenistanda bu ýagdaý üýdgär diýen umydymyz ýok däl.
 
Mahmut Ka?garly adyndan belli bol?y ýaly Ka?garda önüp-ösen adam. Ka?gar hem onu? ýa?ap geçen döwri 11-nji asyrda Garahanlylary? paýtagtydy, o?a Ordukent diýilýärdi. Bu ?äher ?ol bir wagty? özünde-de Orta Asiýada ýokary dereje ösen medeniýet merkezlerini? biri bolup durýardy.
 
Alymy? ýa?aý?y hakda bilinýän zatlar köp däl. Bular hem köplenç onu? "Diwan Lugati't-Türk" kitabynda göni ýa gytaklaýyn berilýän maglumatlara esaslanylyp, kähalat hem çen-çak bilen aýdylýan zatlar. Ol baradaky tapawutly pikirlere sebäp bolýan ?u.
 
Her niçik-de bolsa, onu? öz adyny? Mahmut, kakasyny? adyny? Huseýn, atasyny? adyny? Muhammetdigi anyk. Ka?garly Türkistany? han-beglerini? neslinden. Muny-da onu? özi aýdýar: “Bizi? atalarymyz bolan«???????»   , «????»  diýilmegini? sebäbi ?u. Çünki Oguzlar “elip” harpyny “?” harpyna öwürýärler. ?ol sebäpden Türk illerini Samanlylardan alan atamyza«???? ???? »   diýilýär”.
 
Ts: Mahmut Ka?garly türki halklary? haýsyna degi?li? Bilni?i ýaly Türkiýe ony türk edip goýýar, Uýgurlar o?a uýgur, Özbekler hem özbek diýýär. Biz-de türkmen dýýärsmi?
 
A.P: Mahmut Ka?garly türki halklary? hemmesini? alymy. Meni? pikirimçe ony belli bir halka ýa taýpa degi?li etmäge synany?mak, türki halkary? öz tarapyndan bolan halatynda, dar dü?ünjelilik bolar. Ýöne onu? milletini kesgitlemek baradaky synany?yk alymlary? arasynda-da ýok däl. Olar bu soragy Garahanly döwletini guranlary? üsti bilen çözmäge synany?ýar.
 
Hytaý dilindäki taryhy materiýallarda bu döwleti guranlary? ady "Gök Art" diýip gelýär.
Ýöne Garahanlylary beýleki türki taýpalara degi?li etjek bolýan alymlar bar. Käbirleri olar Tujue türklerinden diýse, käbirleri Uýgur türklerinden, Ýagma türklerinden, Çigil türklerinden ýa-da Garluk-ýagma garymyndan diýýär. Käbirleri hem „olar türkmenlerden” diýýär.
 
Ýagdaýy çyl?yrymla?dyrýan Garahanly imperiýasyna degi?li taryhy bellikler we dil bilimi baradaky eserlerde bu hanlygy? haçan gurlandygy, ony guranlary? kimlerdigi hakda berilýän bölek-biçik maglumatlar bolaýmasa, ba?ga anyk zady? ýoklugy.
 
Bu ýerde bu hanlygy guranlar türkmenler diýýän garaýy?y gy?gaça görkezip geçmek gyzykly bolsa gerek.
 
Hytaý taryhçysy Li ?u Huýi? pikiriçe 9-nji asyry? 20-nji ýyllarynda Garahanly döwletini? düýbüni tutan Oguzlary? Gynyk taýpasy. Ol: “Gynyk taýpasy Garahanlylary? özenini emele getiren taýpa. Bilge Köl Kadyrhan onu? ilkinji kaganydyr. So?raky kaganlar hem ?u taýpadan çykan” diýýär. Li ?u Huý bu baradaky garaýy?laryny Mahmut Ka?garlyny? "Diwan Lugati't-Türkde" berýän maglumatlary bilen delillendirip, onu? özüni?-de Oguzlardan bolandygyna ynanýar.
 
Ts: Indi Ka?garlyny dünýä me?hur eden "Diwan Lugati't-Türk" kitabyna geleli. Bu kitap haçan, näme üçin ýazylypdyr? Ol nähili kitap?
 
A.P: Mahmyt Ka?garlyny? “Diwan Lugati't-Türki” haçan ýazmaga ba?lanlygy barada belli bir zady aýtmak kyn. Awtor kitaby? 1-nji tomunda türk müçe ýyllaryny dü?ündireninde: “Bu kitaby ýazan ýylymyz dört ýüz altmy? altynjy ýyly? meherrem aýy bolup, ýylan ýyly giripdi…” diýýär. Bu ?eýle bolsa, onda Mahmyt Ka?garlyny? hijri ýyl hasaby bilen 466-njy ýyldan ö?räk bu kitaby ýazmaga ba?lan bolmagy ähtimal. Kitaby awtory? golýazmasyndan göçürip alan Muhammet ibn Abi Bakri: “Kitaby? awtoryny? öz eli bilen ýazan nusgasyny? so?undaky sözi edil bol?y ýaly edip aldym. Kitap 464-nji ýyl jemadil owwal aýyny? ba?larynda ýazylmaga ba?lanyp, dört gezek gözden geçirilip düzedilip, 466-njy ýyly? jemadil ahyr aýny? 10-nji güni du?enbe so?landy” diýýär.
 
Diýmek Mahmyt Ka?garly „Diwan Lugati't-Türki?“ 1-nji nusgasyny hijri 464-466 (milady 1072-1074) ýyllarynda ýazyp tamamlap, hijri 467-nji (milady 1075) ýylda hem onu? üstüni ýetiripdir. Onso? Abbasly halyflaryny? ýigrimi ýedinjisi, Jelaletdin Seljuklyny? ara go?ulmagy bilen tagtda oturan Abulkasym Abdulla Mutedi Bella hödürläpdir.
 
„Diwan Lugati't-Türk“ ilkinji notbatda araplara türk dilini öwretmek üçin yazylan sözlük. Ýöne bir adaty sözlük däl. Ol ?ol bir wagty? özünde-de Garahanlylar döwründäki bütin türki halklary? yktysady, medeni durmu?yny, ylym-magaryf, edebiýat-sungat ugurlarynda gazanan üstünliklerini, häkimiýet, syýasat, döwleti dolandyrmaga bolan ba?arnyklaryny, filosofik-ahalk dü?ünjelerini, däp-dessurlaryny baý dil seri?delerini? üsti bilen tanadýan bir ensiklopediýadyr.
 
„ Diwan Lugati't-Türk “ mazmun taýdan gaty gi? ýedi mü? bä? ýüzden artyk söz we söz düzümlerini öz içine alýar. Awtor her bir sözi harplary? az-köplüne görä, arapça bogun esasynda elipbiý tertibinde berip, sözleri? ulanyly? ýollaryny doly bildirmek üçin berk sözlemler gurupdyr. Kä ýerlerde hem getirilýän söze degi?li hikmetler, ata sözleri, gu?ak we ?ygyr ýaly seri?delerden peýdalanypdyr.
 
Ts: Bu kitaby? araplara türk dilini öwretmek üçin yazylandygyny aýtdy?yz. Araplara bu dili öwrenmek nämä gerek bolduka?
 
A.P: Ol döwürlerde yslam dünýäsine häkim türklerdi. Yslam älemini? gündogar çeti Garahanlylary? elinde, günbatara hem höküm sürýän Seljuklar, türkmenlerdi. Bagdatda islänini halyf edip tagtda oturdýan, islemedigini hem tagtdan dü?ürýän Seljuklardy. Onso? türk dilini öwrenme zeruriýeti döreýär. Mahmut Ka?garly ?ol gerekligi doldurmaga synany?ýar.
 
Ts: “Diwan Lugati't-Türkde” türkmenler hakda name maglumatlar bar?
 
A.P: Beýleki türki taýpalar bilen de?äni?de onda türkmenler barada berilýän maglumatlar hemmeden köpräk bolsa gerek. Oguzça sözler diýip häli-?indi hatarla?dyrylýan sözlerden hem-de mysallardan da?gary Oguzlar, olary? 22 taýpasy mallaryna urulýan tagmalary bilen birlikde birin-birin sanalyp, gi? maglumatlar berilýär. Ýene-de türkmen sözüni? nireden gelip çykanlygy barada Zulkarnaýn bilen baglany?ykda uzyn rowaýat bar.


استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد