|
Taryh ylymlarynyň doktoranty:
Hangeldi OWMUK
Serhet meseleleri
Şu makala
doktorlyk dissertatsiỳada goỳberiỳär:
|
Her bir halkyñ taryhynda bolşy ỳaly
beỳik dowürleri guran pursatlary hem bar, tozdurylan döwürlerine-de
gabat gelse bolỳar. Taryhda şeỳle hadysany kabul etsek, onda
türkmenleriñ taryhynda-da XVIII asyryñ II-nji ỳarymyndan beỳläk
beỳleki döwletleriñ tarapyndan basybalyjylykly hem ỳurt tozdyryjy
taryhy tragediỳalara duş gelinỳär. Türkmen halkynyñ medeniỳetiniñ baỳ
ýerligi üç döwletiñ täsir sferasyna öwrülip Ruslar, Iñlisler we
Eỳran döwletleriniñ arasynda üleşige düşỳär. Halk beỳle hadysalara
bir bada boỳün egmeỳär. Oña gaỳtawul bermek üçin özbaşdaklygyny
goramagyñ ugrunda dürli syỳasy we harby hereketlere baş goşupdyrlar.
Orta Aziỳada, Ýewropanyñ ekspluatatsion konkurensiỳa tabgyrlaryny
başdan geçiren döwründe XVIII asyryñ soñlary we XIX asyryñ 60-njy ỳyllaryna
gabat gelỳär. Bu ülkeler Rusiỳa döwletiniñ syỳasy täsir sferasynyñ
astynda tabyn hanlyklara öwrülỳär. Bolşewizm rewolỳutsiỳasyndan soñ
hem Moskowanyñ syỳasy gurbynyñ doly baknalygynda galỳar.
Şeỳle taryhy hadysalaryñ topalañly turan tüweleỳine garamazdan
nesilme-nesil saklanyp galan türkmen medeniỳeti, öz asyllylygyny ỳitirmedi.
Şonuñ üçin aỳdyñ taryh, medeniỳet we din hem diliñ birligi bu dürli
taỳpa-tireli kowmyñ arasynda milli däp-dessurlary ösdürmäge jaỳdar ỳerligiñ
bardygyna biçak ynanasyñ gelỳär. Umuman Orta Asiỳadaky deñ ykbally ỳurtlar,
uzak baknalyk döwürden soñ, olaryñ taryhy we medeni miraslaryna
laỳyklykda garaşsyzlyk eỳỳamy gabat geldi. Şonuñ bilen birlikde
milli galkynyş hem aslyña dolanyş döwri başlanyp ösüş tabgyryna aỳak
basdylar. Emma, ...
Biz şu öñümizdäki duran işimizde arhiw çeşmelerden peỳdalanyp hem
dürli alymlaryñ şu ugurdaky işlerine esaslanyp Etrek-Gürgen
araçäkleriniñ çekiliş tabgyryny gysgaça gözden geçireliñ.
Orsỳet patyşasynyñ Orta Asiỳadaky harby ekspansiỳasy güỳçlenip,
goşunlar iki tarapdan ỳagny gündogardan we günbatardan hereket
edỳärdi. “Rus-Eỳran araçäginiñ geçmeli ỳeri Türkmenistan Rusiỳa
tarapyndan eỳelenmezden, ỳagny tesarizmiñ Hazar deñziniñ gündogar
kenarlaryndaky harby ekspansiỳasynyñ başlanmazyndan 30-35 ỳyl öñ
kesgitlenipdi. Araçägiñ özi bolsa, 1837-nji ỳyldan 45-50 ỳyl
geçenden soñ, ỳagny 1882-1885-nji ỳyllarda iki ỳurdyñ ỳagny
Rusiỳanyñ we Eỳranyñ döwlet serhedine öwrülỳär.”.
Piỳotr I Hindistana baryp ỳetmäge ömri çatmady. Ol özünden soñky rus
patyşalaryna goỳup giden wesiỳetnamasy boỳunça ỳurt açyşlyklaryny
başladylar. 1837-nji ỳylda rus goşuny birinji gezek Hazar deñziniñ
günorta- gündogar çüñkündäki Aşyrada ỳarymadasyna girdiler.
Türkmenistanyñ Ylymlar Akademiỳasynyñ akademigi M. Annanepesow bu
barada doly maglumat berỳär. Ruslar 1839-njy ỳylda Hywanyñ
günortasyna öñe süỳşüp başlaỳarlar. Doktor M. Aỳdogdyewyñ berỳän
maglumatyna görä, 1864-1865-nji ỳyllarda Semireçỳäni ,Çimkendi,
Daşkendi, Syrderỳa boỳuny, 1868-nji ỳyla çenli Samarkandy, Buharany,
1873-nji ỳylda bolsa, Hywany basyp aldylar. Bu hereketleriñ sebäbi
bolsa, Owganystan Iñlisleriñ golastyna geçeni üçin ỳüze çykypdy.
Eỳranda käbir taryhçylar türkmenleri şerçi ỳa-da alamançy ỳaly
sypatlar bilen ỳatlapdyrlar. Türkmenler Horasanyñ, Astrabadyñ ỳoluny
kesmek we şäherlere çozmagy kär edinipdirler diỳilỳän pikiri ỳaỳratmaga
baş goşupdyrlar. Elbetde beỳle hereketleriñ bolandygy we onuñ ỳönekeỳ
ỳerine ỳüze çykmadygyny inkär edilmezden, hakykat ỳüzünde bolup
geçen hadysalary aỳtmakdan boỳun gaçyrỳarlar. Bu hereketleriñ esasy
sebäpleri bar. Gajar emeldarlarynyñ Etrek-Gürgende parahat ỳaşap
oturan türkmenleriñ üstüne çozuşlary, Nasretdin şa, Günbatar
türkmenleriñ ilatyny hem özüne elgarama etmek üçin 1858-nji ỳylda
Japarguly hanyñ ỳolbaşçylygynda agyr goşuny Garrygala sebitlerine
çozdyrỳar. Garrygalanyñ golaỳyndaky Monjykdepe diỳilen ỳerde
türkmenler, Nurberdi hanyñ ỳolbaşçylygyndaky birleşen güỳçleriñ
hüjümi bilen, Japarguly hanyñ serbazlaryny it masgarasy edip ỳeñỳärler.
Ondan soñ Mary uruşy. Şeỳle hem Apbas mürzäniñ ỳesir düşen
türkmenleri Maşadyñ sowuk gyşynda gynaşy we ş.m. köp sütemlere çydam
etmejek türkmen, beỳle hereketleriñ garşysyna nähili gaỳtawul
bermesin? ...
Türkmenler Eỳran tarapdan görkezilỳän ỳurt tozdyryjy we halk eziji
hereketleriñ garşysyna gozgalañ turuzypdyrlar. Ikinji bir tarapdan
türkmenleriñ däbi boỳunça degmedige degmändirler, ỳöne degene-de
ar-namys almak üçin ustune çozupdyrlar.
Türkmenleriñ gylyç-ỳaragyna söỳenip patyşalyga ỳeten Gajarlar,
birinji nobatda hut türkmenleriñ özüne ỳagy bolupdyrlar. Mämmet şa
Gajaryñ döwründe Hazar deñziniñ gündogar kenar ỳakasyndaky ỳaşaỳan
Gürgenli ỳomut türkmenler olaryñ sütemleriniñ garşysyna
gozgalañlaryny artdyryp başlaỳarlar. Olar haçanda Eỳranyñ harby
güỳji bilen ỳüzme-ỳüz durup basylan mahalynda ỳelkenli kaỳyklary
bilen Hazar deñze gaçyp atyp, kenar ỳakadan daşlaşypdyrlar. Şeỳle
bolan ỳagdaỳda Eỳran döwleti olary deñizde yzarlamaga haky ỳokdy.
Sebäbi Eỳran-Rus arasyndaky bolan “türkmençaỳ” şertnamasynda
görkezilişi ỳaly, Hazar deñzinde harby güỳjüni döretmek hukugyny
Eỳran döwletinden alynypdyr. Şonuñ üçin Mämmet şa Gajaryñ buỳrugy
boỳunça Ärdeşir mürze, Kyỳat hanyñ baş tutanlygyndaky türkmenleri
basyp ỳatyrmak we olary kowga basmak üçin Orsỳet döwletinden 15
günlik möhleti bilen iki sany harby gämi Eỳran döwletiniñ erkinde
goỳulmagy haỳyş edỳär. Ruslar bu islegi kanagatlandyrmak üçin iki
sany harby gämini Esenguly aỳlagyna ỳola salỳarlar. Ýöne bu
gämileriñ gelmezinden öñ Ärdeşir mürze türkmenlere agyr şikes berip
ỳeñỳär. Ruslar bolsa, türkmenler bilen söweşe girmäni eỳsem ỳuwaşlyk
bilen gatnaşyk açyp başlaỳarlar. Rus döwleti 1840-njy ỳyla çenli
gämilerini şol ỳerde saklaỳarlar. Türkmenler bolsa, şol ỳylyñ
dowamynda ỳene-de gozgalañ turuzyp başlaỳarlar. Orsỳediñ harby
gämileri bolsa, türkmenleriñ gozgalañyny basyp ỳatyrmak üçin Aşyrada
girip bu ülkede mekan tutup, öz ekspansiỳa gurbyny güỳçlendirỳärler.
Eỳran döwleti oña garşylyk görkezsede, ruslaryñ bu ỳerde bolmagyny
türkmenleriñ garşysyna özlerine bähbitli hasap edipdirler. Elbetde,
türkmenler hiç haçan daşky güỳje boỳun egmesizlik häsiỳeti hem-de,
ol ada eỳelik edeni üçin ruslaryñ bu adada özlerine harby ekspansiỳa
döretmegini halamandyrlar. Şonuñ üçin ỳomutlaryñ Hydyr han we Kyỳat
han ỳaly baş tutanlary olar bilen söweşe girişip başlaỳarlar. Ol
döwürde türkmenler syỳasy babatdan diplomatiỳasy pes derejede
bolupdyr. Uly döwletlerden gelen syỳasy ilçiler we içalylar
türkmenleriñ durmuş ỳagdaỳlaryny, jemgyỳetçilik düzüm-düzgünlerini
we ahlak-häsiỳetlerini öwrenip öz döwletlerine syỳasy maglumatlar
geçirip durupdyrlar. Şonuñ üçin sada we garamaaỳak türkmenler
beỳleki döwletleriñ syỳasy aldawlaryna ynanypdyrlar. Mysal üçin,
ruslaryñ Aşyradada bolan mahallary Mazenderan welaỳatynyñ häkimi
türkmenleri olaryñ garşysyna öjükdirỳär. Ruslar Eỳran döwletine
garşy arz edỳär. Eỳran bu meselede rolynyñ bardygyny inkär edỳär.
Aşyrada yarymadasy
Ruslar Aşyradany alanlaryndan soñ Hazar deñziniñ ỳakasyndaky
uly-kiçi derỳadyr aryklary hem eỳeläp başlaỳarlar. Türkmenler bolsa,
iki döwletiñ syỳasy oỳunjaklaryna öwrülỳärler. Bu adada ruslar
1921-nji ỳylyñ 26-njy fewralyndaky baglanşylan şertnamasyna çenli
galdylar. Soñ bolsa, bu adany Eỳran döwletine tabşyryp çykdylar.
Bir tarapdan ruslar kenar ỳakadaky ỳomut türkmenleri Mazenderan
häkiminiñ garşysyna küşgüren bolsa, beỳleki bir tarapdan 1317-nji k.
,1900-nji milady ỳylda ruslaryñ yzarlaỳan maksatlaryny bilmek üçin
Nasretdin şanyñ buỳrugy boỳunça Mazenderanyñ häkimi bolan
Seỳfulmälek diỳlen kişini türkmenleriñ arasyna içaly edip ỳollamagy
makullaỳarlar. Şonuñ bilen birlikde Astrabatdaky goşun güỳjüni
güỳçlendirmäge hem buỳruk ỳollaỳar. Ikinji bir tarapdan Eỳran bilen
Rus döwleti Türkmenleri yktysady we maddy taỳdan gysyp başlaỳarlar.
Netijede bolsa, türkmenler wagtal-wagtal gozgalañ turuzup Eỳrana
hüjüm edỳärler. Iki döwlet bu türkmenleri öz ekspluatatsiỳon syỳasy
gözlegçiligine almak üçin, özara maslahat geçirỳärler. Şeỳle
syỳasatlaryñ dowamynda 1901-nji ỳylda iki tarapdan, ỳagny hem Eỳran
tarapdan wekilçilik topary bellenip hem-de Orsỳet tarapyndan-da
wekilçilik topary saỳlanyp şeỳle hem bir näçe goragçy ofiserler we
serbazlary bilen Türkmensähranyñ Kümmetkowus şäherinde komissiỳa
düzümini döredilỳär. Bu komissiỳada Eỳran tarapdan mähändes Äli
Äşräf han, Orsỳet tarapdan Samiranskiỳ baş tutanlyk edipdirler. Bu
komissiỳa “Kümmetkowus komissiỳasy” diỳilip atlandyrylypdyr.
Komissiỳa öz işiniñ dowamynda türkmenleri iki tarapdan agyr
gözlegçilige alyp başlaỳarlar.
1858-nji (käbir çeşmelerde 1861-nji ỳ.) ỳylda türkmenler Horasanda
gozgalañ turuzyp başlaỳarlar. Horasanyñ häkimleri bolan
Heşmet-etdöwle hem-de Kuwam-etdöwle olary basyp ỳatyrmak üçin
merkezden buỳruk alỳarlar.Ýöne bu iki häkimiñ arasyna agzyalalyk
düşüp, türkmenler bulary Marynyñ ỳakynyndaky bolup geçen söweşde ỳeñip,
olaryñ köp sanly goşun-serbazlaryny ỳesir alyp, Eỳranyñ harby
belligi bilen belliklenen meşhur “Sary topy” hem tophanasy, ỳeñiji
türkmenleriñ eline düşỳär. Eỳran goşunynyñ bu masgaraçylykly ỳeñilmelerinden
soñ otly köỳnek geỳinen Nasretdin şa, öz ỳeñilenine garamazdan
türkmenleri tabynlyga boỳun egdirmek üçin ỳene-de başgaça syỳasaty
yzarlap başlaỳar.
Mürze Muhammet han Sipehsalardan soñ mürze Hüseỳin han Sipehsalar,
Nasretdin şanyñ wezirligine saỳlanỳar. Ol türkmenleri Eỳran
döwletine syỳasy tabynlyga geçirmek üçin, olary tamakyn etmek
syỳasaty ỳola goỳỳar. Şonuñ üçin Hajy mürze Reza han Müäzzäm
ol-Mälek diỳlen emeldary ỳuwaşlyk bilen gizlin Mary welaỳatyna ỳollaỳar.
Ol şeỳle syỳasaty hem alyp barmagy başarypdyr. Şondan soñ Maryda bir
häkim saỳlaỳarlar. Şol aragatnaşykda 20 sany türkmen ỳaşulylary
şertnama baglanyşmaga Tährana barỳarlar. Emma Ruslar bu syỳasatdan
habarly bolup, şertnamaly baglanyşyljak gatnaşyga bökdenç
döredỳärler. Netijede bolsa, Eỳran döwletiniñ syỳasy taỳdan pese
düşmegine sebäp bolỳarlar. Nasretdin şanyñ şeỳle syỳasatlary alyp
barmagy bolsa, esasan türkmenleri özlerine tabyn etmek hem Iñlis we
Ýewropa döwletleriniñ ekspluatatsion bähbitlerini goramakdan ybarat
bolỳar. Eỳran bilen türkmenleriñ şeỳle dartgynly döwürlerine
gabatlaşyp patyşa Rusiỳasy 1864-1865-nji ỳyllarda Samireçỳan,
Çimkent, Daşkent, Syrderỳa boỳuny,1868-nji ỳyla çenli Samargant,
Buhara, 1873-nji ỳylda Hywa ỳaly welaỳatlary basyp alỳar. Şol
döwürlerde-de Hazar deñziniñ gündogar kenaryny eỳelemegiñ ugrunda iş
geçirilỳär. 1865-nji ỳylda patyşa ministrleriniñ ỳörite organy
Krasnowodskini(Gyzylsuw) eỳelemegiñ möhletini belleỳär. Emma Eỳrany
we onuñ arkasynda duran Iñlisleri howsala salmazlyk üçin howlukmany,
seresaplylyk bilen hereket etmegi karar edỳär. Sebäbi Eỳrandaky baş
ilçi Aniçkow bilen Daşary işler ministri Gorçakow dagylara türkmen
meselesinde Rusiỳa bilen Eỳranyñ bähbitleriniñ biri-birine
gapma-garşy gelỳändigini duỳdurỳardy. 1837-nji ỳylyñ dilden edilen
ylalaşygyna garamazdan, Eỳran Hazar deñziniñ bütin gündogar
kenarlaryny öz territoriỳasy, türkmenler bolsa, hemmesi öz raỳaty
diỳip hasap edỳärdi. Şonuñ üçin hem Aniçkow ilki bada oñat taỳynlyk
jemläp, şol ỳerlerde ỳaşaỳan türkmenleri ruslaryñ gelmegine
taỳỳarlap, Gyzylsuw aỳlagyny dawasyz-galmagalsyz eỳeläp, Eỳrany
gapyl galdyrmagy, ỳagny amala aşyrylan işiñ garşysynda goỳmagy
maslahat berỳärdi. Hut şeỳle-de boldy. Türkmenleriñ arasynda Rusiỳa
Krasnowodskide söwda bähbidini goraỳardy. Olar diñe kerwensaraỳlar
gurup, goşun düşürmekçi däl, diỳen habarlary ỳaỳradỳardylar .
Hakykatda bolsa, 1869-njy ỳylyñ 5-10-njy noỳabrynda polkownik N.G.
Stoletowyñ baştutanlygynda gadymy şagadam guỳusynyñ ỳanynda harby
desant düşürip, Krasnowodsk galasynyñ düỳbi tutulỳar. Şeỳlelik
bilken bu wakalaryñ dowamynda Hazar deñziniñ günorta-gündogar
çünkündäki Garasuw derỳasyna çenli Orsỳet döwletiniñ täsir sfera
giñişligine öwrülỳär.
Şeỳlelik bilen Garasuw derỳasy hem Horasanyñ demirgazyk ülkeleri
Orsỳet döwletiniñ täsir sferasyna öwrülip, şondan beỳläk Eỳran
döwleti ol ỳerleri öz täsirinden daşlaşdyrỳar. Ikinji bir tarapdan
Ruslar bolsa, öz ekspansiỳa güỳjüni durnuklaşdyrmak üçin harby
enjamlaryny merkezleşdirip, demirỳol teknikasyny çekip başlaỳarlar.
Rusiỳa patyşalaryna Hazar deñziniñ gündogarynda geljekdäki öñde
goỳan maksatnamalaryny yzarlamaga mümkinçilik döreỳär. Kaufmanyñ
1873-nji ỳylyñ iỳunynda Hywany almagy bilen bir tarapdan, 1878-nji ỳylyñ
aỳaklarynda ermeni maỳor Lazarowyñ ỳomyt türkmenleri bilen söweşmegi
ikinji bir tarapdan general Skoplỳowyñ ỳoluny türkmenler bilen ykbal
çözüji söweşi ỳerine ỳetirmäge taỳyn edỳärler. Ol general köp sanly
harby güỳjüni demirỳol üsti bilen otla ỳükläp janpida bolup duran
Gökdepeli türkmenleriñ üstüne çozỳarlar. Ol ỳerde janyny aỳamany
söweşen türkmenler ỳatlardan çykmajak tragediỳalar bilen basylyp
alynỳar.
Bu wakalardan soñ, türkmenleriñ bu gadymy potansỳal ülkesi Orsỳediñ
territorỳasy hökmünde “Oblast zakaspiskiỳ Morỳa” ỳagny “Hazaryñ
Gündogar Welaỳaty” diỳen ady bilen beỳleki welaỳatlara goşulşyp
gidỳär. Şeỳlelik bilen Eỳran-Rus döwletleri araçäk bellemek
meselesine içgin girişỳärler. Şol ỳylyñ dowamynda alynyp barylan
gepleşikler netijesinde 1881-nji ỳylyñ 9-10-njy dekabrynda Eỳran
bilen araçäk çekmek barada ilkinji konwensiỳa gol çekildi. “Ahal
şertnamasyny 1881-nji ỳylyñ 21-nji dekabrynda Eỳranyñ daşary işler
weziri Säiỳd han Mö,temen el-Mülk bilen Orsỳediñ esasy ilçisi we
doly ygtyỳarly ministri Iwan Zinowỳow gol çekişip meseläniñ ownuk
taraplaryny bellik edip geçỳärler.”
1300-nji h.k. ,1881-nji m. ỳylda mürze Nasrulla han Müşir et-Döwle
Orsỳediñ doly ygtyỳarly ministri Sarjdafer bilen duşuşygynyñ
netijesini Nasretdin şa şeỳle ỳazỳar:
“Elgaraz eger bu etraplar Orsỳede tabyn edilse, bu ỳerde Aşgabat ỳaly
ygtybarly şäherler binỳat ediler. Bu günler häkimleriñ tarapyndan
rowa kylynỳan sütemlere ol ỳurdyñ ỳerli ỳaşaỳjylary döz gelip bilmän
şäherlere gaçyp atarlar. ỳylba-ỳyl ỳaşaỳjylar azalyp häkimleriñ
salgyt üçin edỳän sütemleri artyp başlar. Şeỳle ỳagdaỳda demirgazyk
Horasan ỳurdynyñ durnukly kuwaty pese düşüp galar.”.
Ol Orsỳediñ doly ygtyỳarly ministri bilen duşuşygyndaky bolan ikinji
bir habaryny Nasretdin şaha ỳazan hatynda şeỳle belleỳär :
“Orsỳediñ welaỳatlaryndaky we Genje şäherindäki Eỳranly graždanlaryñ
synp gatnaşyklary hakyndaky mesele-de örsỳediñ döwlet işgärleri
olary gaçgak hökmünde tutup saklaỳarlar. Olardan üç günlik möhletiñ
içinde ỳa Eỳrana ỳa-da Orsỳediñ graždanlyk tabynlygyna geçmegi talap
edỳärler. Elbetde hat arkaly Mo,iỳn el-wezera Orsỳediñ doly
ygtyỳarly wezirine derkär gürrüñleri aỳdyp telegramma etmegi sorady
hem-de bu söwdadan saklanmaklaryny talap etdiler.”.
Görnüşi ỳaly Eỳran bilen Orsỳediñ hem öz aralarynda serhet hakdaky
dartgynly ỳagdaỳlar az bolmandyr. Şonuñ üçin Nasretdin şa srhet
boỳundaky şäherleri berkitme pikiriñ esasynda daşary işler wezirini
ỳagny mürze Säiỳd han Mö,temen el-Mülki serhet nokatlary barada
şertnama taỳynlap gol çekmegi talap edỳär. Ýöne welin bu ugurda
esasy iş geçirip bilmeỳärler. Iñ soñunda bolsa, Iñlisler Muhemmet
Hüseỳn mähändes diỳlen işöwüre serhetleri geçirmäge iş belleỳärler.
1299-njy k.ỳ., 1892-nji m. ỳyldaky şertnamanyñ ikinji baby boỳunça
1303 k.ỳ., 1896-njy m. ỳylda sahyp ygtyỳarly Süleỳman han Eỳran
tarapdan we polkownik Nikolaỳ Kormin Karawaỳew Orsỳet tarapdan
serhediñ çyzgysy barada bir meỳilnama düzüp şonda serhet çyzgyny
Babadurmaz galasynyñ harabaçylygyndan başlap, Hazar deñziniñ
Gündogar- Günortasyndaky Esenguly etrabynyñ öñündäki Esenguly aỳlagy
bellik edilỳär. Ikinji meỳilnama bolsa, Esenguly etrabyna degişli
çekişler obasynda serhet çyzgyny Etrek derỳasynyñ aşaky agyzyndan
Esenguly aỳlagyna çenli, Eỳranyñ baş komissiỳasy injiner maỳor mürze
Ali Aşräf han bilen Orsỳediñ baş komissiỳasy baglanyşyp şol
territoriỳadan karta çyzgysyny taỳỳar edỳärler.
Ýokardaky agzalyp geçilen bellikleriñ kämil görnüşi “Araçägiñ
añyrsyndaky arkadaşlar ” atly eserde serhediñ nokatlaryny doly
suratda Babadurmaz galasynyñ harabaçylygyndan, Esenguly aỳlagyna
çenli nokatma-nokat belläp geçilỳär.
“Öñde belläp geçilen konwensiỳa jemi dokuz maddadan ybarat bolup,
onda araçäk belliklerini oturtmak, dürli ỳerlerde araçägi takyk
çekmek üçin iki tarapdan wekil bellemek, araçäkden añyrdan gelỳän
derỳalaryñ suwlaryny paỳlaşmak, araçäkden berkitmeleri aỳyrmak,
obalary göçürmek, söwda üçin araba ỳollary gurmak, iki tarapa ỳarag,
ok-däri geçirmegi gadagan etmek, iki tarapdan dawa turanda araçy
bellemek we ş. m. Şertleri karara gelinip şertnama girizilỳär.”.
Ýokardaky şertnamalar hem protokollaryñ yzarlaỳyş dowamynda Pöwrize
(Firuze) we Horasan hakdaky şertnama hem aỳratyn baglanşylypdyr.
Eỳran bilen Orsỳet döwletleri 1893-nji ỳylyñ 27-nji maỳ aỳynda
Tähranda Eỳranyñ sadragzamy mürze Äli Äsgär(Aly asgar) han emin
ol-soltan (Eỳran patyşasynyñ emiri ỳa-da ynanỳan şahsy dimekdir.)
hem Orsỳediñ doly ygtyỳarly weziri Butuzow dagylar aralarynda gol
çekişỳärler.
Iñlis, Eỳran hem Orsỳediñ Orta Azỳa ỳurtlaryna üns bermekliginde
üç maksat gözöñüne tutulypdyr :
a). Yktysady we söwda maksatlary ,
b). Syỳasy bähbitler ,
j). Ekspluatatsiỳa hem ekspluatatsion bäsdeşikleri alyp çykmak,
Yktysady babatdan Orsỳede günorta we günorta-günbatar hem Hindistan
regionlarynyñ söwda bazarlaryna el gatmak üçin Hazar deñziniñ
gündogarynda demirỳol enjamlaryny döretmek örän zerur bolup durỳardy.
Şol maksadyñ dowamynda ỳagny Owganystana hem Hindistana ỳetmek üçin
Türkmenistan esasy ỳol hökmünde rol oỳnaỳardy.
Syỳasy taỳdan Iñlisler bilen bäsdeşik hem olaryñ güỳjüni Hindistanda
pese düşürip regiony öz kalonial tabynlygyna öwürmek maksady
yzarlapdyr. Orsỳet Türkmenistanyñ üsti bilen gerekli harby güỳjüni ỳeñillik
bilen Hindistanyñ derwezesine çenli eltmegi başarỳardy. Umuman bu
iki maksadyñ esasy ỳerligi ekspluatatsion bäsdeşiklerinden ugur
alypdyr.
1907-nji ỳyldaky şertnama baglaşylandan soñ, Eỳran üç bölege
bölünỳär :
a). Eỳranyñ Demigazyk bölegi Orsỳediñ täsir sferasynda durdy.
b). Bitarap Merkezi ülkeleri .
j). Eỳranuñ Günorta bölegi Iñlisleriñ täsir sferasynda galdy.
Bu ülkeleriñ ỳaşaỳjylary ruslaryñ ekspluatatsion häsiỳetli
hereketlriniñ ỳeñil düşmejekdigini kem-kemden añyp başladylar. Şonuñ
üçin Merkezi Aziỳadaky ỳerli ilat rus patyşalarynyñ bu regionda
üstlerinden agalyk sürmeginiñ garşysyna üm-süm oturmadylar. Olar
dürli alamatlar bilen öz garşylyklaryny görkezipdirler. Bu
hereketlere çäre görmek üçin Rusiỳa patyşasy Orsỳet graždanlaryndan
köp sanly bilimli adamlary Merkezi Aziỳa emigratsiỳa etdirmek bilen
bu ülkäniñ hökümetini tabşyryp ỳerli ỳaşaỳjylary agyr gözzegçilige
alyp başladylar.
1906-1910-njy ỳyllara çenli Orta Aziỳada bu ỳerli däl toparlarynyñ
göçüp gelenleriniñ sany 2,5 miliona baryp ỳetỳär. Emma bu
emigrantlaryñ Merkezi Aziỳanyñ ỳerli halklarynyñ ỳurtlaryny kasp
etmek ỳagdaỳy ilatyñ arasynda jemgyỳetçilik näsazlyklaryny
güỳçlendirmäge sebäp bolỳar. Mysal üçin “1916-njy ỳyldaky gozgolañy
döwründe general Madridowyñ jeza beriji goşunlary Etrekden añry
geçip, ỳomutlary pulemỳot okuna tutup gyryn-jyryn etmegi, köp sanly
adamlary, aỳal-oglan-uşaklary gyrdyryp ỳüzläp- müñläp mal-garalaryny,
ỳer mülklerini talap, edenlerini edip ỳörmegi hem ỳokardaky aỳdylan
faktlara şaỳatlyk edỳär. Olar hatda 1917-nji ỳylyñ 31-nji ỳanwarynda,
ỳagny tsarizmiñ ỳykyljak bolup duran wagty jeza beriji goşuny bilen
Türkmrnsähranyñ Ýaglyolum etrabynyñ golaỳynda 700-e çenli ilaty
gyrgynçylyga salỳar. Şonuñ öñ syrasynda Zakaspy Oblastynyñ naçalnigi
general Kalmakow rus goşunlarynyñ 1916-njy ỳylda Türkmensährany
eỳeländigini belläp, türkmenleriñ ỳaşaỳan Etrek, Gürgen we Garasuw
derỳalarynyñ ugrundaky ülkeleriniñ doly anneksirlemegi we araçägi
Horasan daglarynyñ gerişinden geçer ỳaly edip günorta süỳşmegi
teklip edỳär. Olşeỳle diỳär : “Eger-de ỳomutlar bilen gökleñler
rusiỳa raỳatlygyny ykrar etmejek bolsalar, onda ỳok bolup göçüp
gitsinler, biziñ özümiz köpeleris, olaryñ subtropik hoş howaly gözel
ỳurdyna ruslary göçürip getireris. Gürgen barada meseläni gutarnykly
Rusiỳanyñ peỳdasyna çözmeli we bu baradaky köne düşünjeler aradan
aỳrylmalydyr.”- diỳip belleỳär.
1916-njy ỳylda Merkezi Aziỳada ỳer-ỳurtlary eỳeleriniñ elinden
çykarmak, algyt-salgytlar ỳygnamak, uruş üçin harby saldatlary
toplamak ỳaly sebäpler boỳunça ilatyñ arasynda närazyçylyk döräp rus
patyşasynyñ garşysyna göreş başlanỳar. Birinji gezek 1916-njy ỳỳlda
Hojant şaherinde aỳaga galỳarlar. Gyrgyzystanda Pežwask we Tokmak
şäherlerini, ruslara garşy göreşjeñler gurşaỳarlar. Ýöne bu göreş
Türkmenistanda uzak mütdete çenli dowam edip, gaỳdỳar.
1917-nji ỳylyñ fewral rewolỳutsiỳasynda patyşa režimini ỳykỳarlar.
W.I. Leniniñ buỳrugy boỳunça Orsỳetde wagytlaỳynça daỳhanlar we
işçiler hökumeti dikeldilỳär. Şol ỳylyñ maỳ aỳynda Lenin Orsỳediñ
musulmanlaryna “Orsỳet musulmanlarynyñ konfrensiỳasyny” geçirmäge
rugsat edỳär. Bu konfrensiỳanyñ esasy temasy ỳerli musulman
halklaryñ arasynda ylaỳtada Merkezi Aziỳa “Doly ygtyỳarly Yslam
Fedral ” döwletlerini dikeltmek barada bolupdyr.
1917-nji ỳylyñ maỳ aỳyndaky geçirilen “Yslam kongresinde” W. Lenin
Türküstanda “Doly Ygtyỳarly Fedratiw Respublykasyny” dikeltmek
baradaky maslahatda ony hemaỳat edip gollandygyny yglan edỳär.
Wagtlaỳyn döredilen döwlet komiteti bozulyp, sowet hökumeti
dikilenden soñ kokant şäherinde musulmanlarñ dördünji Yslam kongresi
gurulỳar. Bu geçirilen kongresde Buhara emirligi bilen Hywa
hanlygyndan başga “ Doly Ygtyỳarly Türküstan Respublykasyny” yglan
edilỳär. Soñlarda bolsa, ỳagny 1918-nji maỳ aỳyndaky Sowetleriñ
regiondaky bäşinji kongresinde “Türküstanyñ Sowet Fedral
Respublykasy” yglan bolỳar. Şeỳlelik bilen Türküstan Respublykasy,
Rusiỳa Fedratsiỳa Sowetiniñ bir bölegi bolỳar. Şol ỳylyñ iỳun aỳynda
Türkmenistanyñ paỳtagty Aşgabatda sowetisimiñ garşysyna galma-gal
döreỳär. Kommunistleriñ garşysyna turan rus ofitserleriñ ỳerli ilata
goldaw bermegi bilen şäheri öz golastyna alỳarlar. Britaniỳa
döwletiñ hemaỳat edip arka durmagy bilen bolşwikleriñ garşysyna
döwlet ulgamlaryny gurnap başlaỳarlar.
1919-njy ỳylyñ iỳul aỳynda Türkmenistanda kommunistleriñ garşysyna
galma-gal turuzan güỳçler daşary ỳurtlara gaçyp atmaga mejbur
bolỳarlar. Ýene-de Türkmenistan Sowet Döwletiniñ ulgamyna girizilip
gidỳär.
1924-nji ỳylda bolsa, Sowet Döwleti Orta Aziỳadaky milletleri Sowet
Döwletiniñ ulgamyndaky tabyn respublykalara bölüp aỳratynlaşdyryp
dikeltỳarlar. Şeỳlelikbilen 70 ỳyldan agdygyrak uzaga çeken sowetizm
ỳola goỳulỳar. ...
Etrek-Gürgen türkmenleriniñ araçäginde ỳuze çykan meseleler atly
mowzugy boỳunça ulanylan edebiỳatlar :
1. Mämmäd Mohber,”Märzhaỳ-e Iran”, esnad-e vezarät-e omur-e khareje,
Tehran – 1324 h.ş., säf. 8 ta 11 .
2.Golbän Mähämmäd, “Nämaỳi äz Säräkhs där dowre-ỳe Gajariỳe”,
mäjälle-ỳe bärräsiha-ỳe tarikhi, sal-e häştom, şomare-ỳe 5,
Tehran-1352 h.ş., säf. 137
3. Şol ỳerde
4. Aỳdogdyew M.,”Araçägiñ añyrsyndaky arkadaşlar”, “Magaryf ”,
Aşgabat – 1992 ỳ.
5.Şirazi Häbibulla Äbulhäsän, “Milliỳätha-ỳe Asiỳa-ỳe miỳane”,
däftär-e motale,at-e siỳasi vä beỳnolmäläli,çap-e ävväl, Tehran –
1370 h.ş., säf. 125 .
6. Annanepesow M., golỳazma makalalary, Aşgabat- 1987 ỳ.
7. Kawusy-ỳe Äragy Mähämmädhäsän, “Moraselat där bab-e Asiỳa-ỳe
Märkäzi”, /mokatebat-e säfir-e Ingelis där Sankt-Petrborg ba Ländän
vä mä,muran-e Ingelis där Iran, där mured-e särhäddat-e Äfganestan,
Rusiỳe vä Iran be sal-e 1884 m./, Märkäz motale,at-e Asiỳa-ỳe
Märkäzi vä Gäfgaz, Mo,ässese-ỳe çap vä enteşarat-e Väzarät-e omur-e
hareje-ỳe Iran-çap-e ävväl , 1373 h.ş.
8. Äsgäri-ỳe Hangah D.A., Kemali D.M., “Iraniỳan-e torkmän”, näşr-e
“Esatir”, Tehran – 1374 h.ş. , säf. 53.
Kanada-Toronto
|
|