Akmurat Gürgenli

Gürgen Radiosi

 

Türkmenleriñ ıaşaıan döwletlerinde boluşı ıalı Irandakı türkmenleriñ-de ene dillerinde gepleşik berıän Gürgen şäherinde bir radio(stansiıasi) bar. Şular ıalı radio gepleşikler Irakda da bar.

  1956-njı ıılda häzirki Gürgen şäherinde 10 kw güıjli radio(stansiıa) ıola goıuldı. Radionıñ ıerleşen jaıı, şäheriñ şol wagtki post we medeniıet öıi Talar ferheng we huner bolup, oña ”Edare-ıe ettelat we radio” dilerdi. 2 ııl soñra 1958-nji ıılıñ agust aıında ilkinji gezek türkmen dilinde gepleşikler berilip başlandı. Bu işden maksat, pars dilini bilmeıän türkmenleriñ arasında patışanı mahabatlandırmakdan we türkmenleriñ Aşgabat radiosınıñ gepleşikleriniñ diñlemegine böwet döretmekden ıbaratdı. Ikinji bir tarapdan-da halkara sahnasında Iranda ıaşaıan milli azçılıklarıñ milli we medeni hak-hukuklarını hormatlaıanlıgını täsirini döretmäge niıetlenipdi. Şu jehetden bu sııasast edil soviet saıuzı döwründe kommunistleriñ ıöreden daşkı görnüşi milli, içki mazmunı boıunça soviet diıen sııasata çalım edıär. Bu barada Aşgabadıñ mañlaıında ıerleşen Bujnurt şäheriniñ häkimi Sedekıanı, 1953-nji ıılıñ 2-nji iıun aıında 2/137 nomerli Hurasan welaıatınıñ häkimine ıazan hatına şeıle dilipdir:

Gizlin hem göni

9-njı welaıatıñ häkimine

Hormat bilen 64 nomerli iberlen hatımıñ dowamında bu edera öz garaışını bu ıerde ıaşaıan iılat barasında ıene şeıle bildirıär:

Araçägiñ ıakasında ıaşaıan türkmenleriñ köpüsinde radio bar. Olar pars dilini düşünmeıän-dikleri üçin, daşarı ıurtdan berilıän we olara zııanlı propaganda edıän radio gepleşikleini diñleıäerler. Meniñ pikrime görä türkmenler-de Iranı söımek duıgusını oıarmak üçin Maşat ıa-da Tehran radio stansiıalarından olarıñ öz dillerinde gepleşikler berilse örän ıerlikli bolar. Bu barada barlag işleriñ alnıp barılmagı ugrundakı çäreleriñ amala aşırılmagını haıış edıärin.

Hormat bilen: Bujnurt şäheriniñ häkimi

Sedekıanı

Hatıñ bir nusgası içeri işler ministerligine-de iıberildi.

 

   Gürgen radiosınıñ ıola goıulmagında diñe içki meseleler täsirli bolman, eısem sowuk urşı ııllarında Amaerikanlarıñ Iranıñ demirgazıgında şol sanda türkmen topragından peıdalanıp, bäsdeşi bolan Şöwrew-e garşı hereketleri-de sebäp bolupdır. Şol merkezleriñ birisi Marawa-depäniñ garşısındakı İekeçınarıñ golaıında döredilen radar sistemasını agzamak bolar. Bu barada Iranıñ şol wagtkı gizlin gullugı SAVAK-iñ ıolbaşçısı Huseıin Ferdust ıazan ”İatlamalar kitabında” şeıle maglumat berıär:

”Amerikanlılarıñ bu radar sistemasını haçan döredendikleri barasında biziñ gizlin gullugımız SAVAK-da maglumat ıok, ıöne 1960-njı ııllarda men bu edarada işe başlamda eııäm Amerikanlılarıñ  Türkmensährada iş alıp barandıklarını anıp galdım. SAVAK edarasınıñ 4-nji bölüminiñ başlıgı jenap Kengerlu-nıñ beren maglumatlarına görä bu radar 5000 km-likden sesleri eşidip bilıän güıje eıe bolup, bütin Türkmenistanı öz içine alıp bilipdir.

 

  Gürgen radiosınıñ ıola goıulşı we onuñ maksatları barasında Türkmenistanñ ılımlar akedemiıasınıñ Şaja Batırov adındakı tarıh inistitutınıñ Gündogarı öwreniş bölüminiñ alımı Serdar Ataıev 1990-njı ıılda çap etdiren ”Gürgen radio stansiıası we onuñ ideologiıası” adlı kıtapçasında şeıle diııär:

”2-nji jahan urşundan soñkı ııllarda Amerikanlılarıñ Irana edıän täsiri ıene-de güıçlenıärdi. 1950-nji ııllarıñ ahırlarında Iran Şası Mämedreza şah, sosıalızm ideıasınıñ Irana aralaşmagında heder edip, türkmenleriñ ıaşaıan topraklarında olarıñ dilinde Radio gepleşiklerini ıola goımak hakında karar çıkarıar. Munuñ gurulşına 1956-njı ııllarında başlanıar we oña Amerikan injinıerleri kömek berıär.”

 

   1965-nji ııldan başlap M. R. Şah we onuñ ”Ak ınkılabınıñ” has mahabat-landırılıan ııllarında Gürgen radiosınıñ täze binası Gürgen şäheriniñ şol wagtkı Şalıkubı köçesinde iki gat jaıa göçrüldi.

  Pählevi rejiminiñ ähli propaganda hereketlerine garamazdan, Gürgen radiosınıñ Türkmen bölüminiñ işgärleri Latıp Güli, hanım Huma Lor, Annagurban Gılıçtaganı, Çarşemgulı Meherju, Hajımuhammet Gılıçı, Huşeng Güli, Ännebibi Güli, Musa Jürjanı we Hıdırı dagı türkmenleriñ medeni añ-düşünjelerini ösdürmekde gaırat edıärdiler.

  Gürgen radiosı her gün Iranıñ milli gimni, (srudı) bilen başlaıardı, onda patışa mahabatlandırılıardı.

Gürgen radiosında hökümetiñ sııasatını propaganda etmegiñ ıanı bilen Türkmensähranıñ habarları, daıhanlar we maldarlar, Nazdurdı Nuşın we Nurberdi Jürjäniñ tagallaları bilen anna günleri Maşatgulı Gızıl, Muhammet Berazende Gojuk we Settar Sowgı ıalı şahırlarıñ gatnaşmagında ”Goşgular” gepleşigi, çagalar hakında ıörite gepleşikler berilıärdi.

  Radionıñ Gürgen şäherinden türkmenleriñ köplük bolup oturıan Kümmetgawuz şäherine geçirilmegi ugrunda köp alada edilse-de ol häzir bu güne çenli amala aşman gelıär.

   Islamı hökümet iş başına geçenden soñ, edil ozalkısı ıalı, ıene-de hökümetiñ ideologiıası propaganda edilip gelıär. Takmın 10 ııl mundan ozal Gürgen radiosınıñ ”Serhetden daşarı” bölümi açıldı, ondan berilıän rus dilindäki gepleşikleri Türkmenistana niıetlenıändigi aıdılıar.

 

Islamı inkilabindan soñra Gürgen radiosınıñ rolı

 

   Mämedreza şah Pähleviniñ rejimi agdarılmazdan bırnäçe ııl öñ ıagnı 1976-njı ıılda, Radıonıñ Türkmenlerıñ köplük bolup oturan ıeri bolan Kümmetgawuza geçirilmegi talap etdıler, ıöne bu sınanşıklar netije bermedi. Radionıñ türkmen gullugınıñ işgärleri iñ bolmanda, Kümmetgawuzda ses ıazıan bir studionıñ gurulmagını talap etdiler emma bu-da netijesiz galdı. Hatta türkmenleriñ ıaşaıan şäherleriniñ birisinde teater binasını gurmak üçin niıetlenen pul, Gürgen şäherine siñdirildi.

  1979-njı ıılıñ güız aılarında patışalık rejimine garşı demonestratsiıalar ıurduñ dört künjünde möwç alıp ugradı. Indi gizlin gulluk SAVAK radionıñ üstünden ıızıgiderli kontrollık edip bilmeıqrdi. Türkmensähralı ıazıjı-şahırlarıñ ara atıan oı-düşünjeleri radiodan efire berilip başlandı. Ses ıazgılar oñünden ıazılman, göni efire berilip başlandı. Şol günler şu setirleriñ ıayijisi radio bilen ıakından hızmatdaşlık edip, ”Gırıldı indi zınjırlar” goşgumı senzur bolmazdan diñleıjilerime eşitdirmegi başarıpdım.

   Patışa rejimi agdarılndan soñra Gürgen radısınıñ müdüri edip, Hasan Beıkini bellediler. Şol döwürde Türkmensährada özerkinlik (hodmohtari) gazanmak ugrundakı göreşler gün saııñ möwç alıardı. Hökümet bilen türkmenleriñ sııası ıolbaşçılarınıñ arası açılıp ugradı. Türkmenler Gürgen radiosına onçaklı kontrol edip bilmeıärdi. Şol sebäpden olarıñ hereketleriniñ radiodan berilmegi, dura-barada kesilip başlandı. 1980-nji ıılıñ ahırlarında bolsa Türkmensähralı sııası liderleriñ atılıp öldürilmegi we Sährada höküm süren terror atmosfera ıüzünden Gürgen radiosında hatta türkmenleriñ hereketleri ıazgarılıp, duşmançılıklı hereket hökmünde häsıetlenip başlandı.

   1983-nji ııllarında Gürgen radiosınıñ başlıgına Islamı hökümete wepadarlıgını dolı subut eden Halımberdi Adel diıen bir türkmen getirildi, ol şol bir wagtıñ özünde PM-riñ sünni musulmalar boıunça geñeşçisidi. Onuñ döwründe orta okuwunı tamamlan birnäçe türkmen ıigidi işe alındı, olardan köpüsi soñra işden kowulan ıa-da özleri giden hem bolsa, işläp ıörenleri-de bar.

   Islamı hökümet şol ııllardan başlap, anna günlerinde ıarım sagatlap Türkmen dilinde televizıon gepleşiklerini-de ıola goıdı. Iran radio we Televizıon merkezinde, Islamı ınkılabı goñşı döwletlere ıaımak maksadı bilen ”Serhetden daşarı” bölümi açıldı. Onda araçäkde ıaşaıan ozalkı Söwrewi jemhuriıetleriñ halkalrınıñ dillerinde Radiodan gepleşikler berilip başlandı, şol esasda Ermeni, Azeri dillerinde gepleşikler efire berilse, türkmenlere gezek gelende, Rus dilinde gepleşikler taııarlanıp, Gürgen we Maşat şäherleriniñ radio merkezlerinden Türkmenistana niıetlenen gepleşikler goıberilıärdi. Onuñ näme üçin Türkmençe bermeıändigi, kader ıetmezçiliginden däldi, sebäbi Gürgen radiosında işleıän Türkmen işgärleriñ ençemesini Tehrana alıp gidipdiler.

Häzir Iran radiosınıñ dürli dillerde beıän gepleşiklerini internet arkalı diñläp bolıar. Onda Bluç, Kürt ıalı dillerdäki gepleşikleri diñläp bolsa-da, türkmen dilindäki gepleşikler internetiñ sahıpasında ıerleşdirilmändir. Gürgen radiosınıñ Türkmensähradan berıän habarları türkmençe däl-­de, pars dilinde berilıärö diımek türkmen dilinde habar berilmeıär. Bu bolsa okama-ıazmaları az bolan ıaşulı we ıaş enelerimizdir, käbir orta gatlakalrıñ, öz daş-töwereginde bolıan zatlardan habarsız galmagına alıp gelıär.