Akmurat Gürgenli

Magtimguli Bibliografiýa we kä bir bellikler

Magtımgulı köñle gaýgı getirme,

Bu bir iýş wagtıdır, özüñ ýitirme,

Sözüm diñlän ýok diýip, öm-süm oturma,

Jahan giýñdir, çendan bilende bardır.

Magtımgulı— bu ad ähli türkmen üçin, çeper sözüñ ähli mugtakları üçin iñ mähriban, iñ guwançlı ad. Belli gündogarşınas Bartoldıñ belleýşi ýalı, bütin orta Asıýa halklarınıñ arasında diñe türkmenlerde bir milli şahır bolupdır, ol-da Magtımgulıdır.

Magtımgulı, beýik akıldar, filosof, gündogarıñ pähim paýhasını öñe süren umanist, öz milletini janı-teni bilen söýen watançı, milli şahır bolupdır. Belli klasik şahirımız Mämedweli Kemiýnäniñ sözleri bilen aýıtsak: ”Magtımgulı edebiýat meýdanınıñ oragunı orup giden şahırdır. Türkiýäniñ göreşjeñ şahırı.”

Belli Türk şahırı Nazım Hikmet Magtımgulı hakında şeýle diýipdir:

” Magtımgulı meniñ hem şahırım, onuñ dili meniñ hem dilim...Men Magtıgulıdan köp zatlar öwrenýärin, ol meniñ-de ussadım. Ýöne onuñ bir öwreden ullakan zadını has nıgtasım gelýär. Ol-da öz halkıñ azatlıgı üçin göreşmek.”

Türkmen halkınıñ edebiýat tarıhında ençeme klasik şahıýrı sanap bolar. Olardan alım Bertelsiñ aýdışı ýalı, söz ussadı, deñi-taýı bolmadık Magtımgulı birinji orunda durýar. Magtımgulı, türkmeniñ edebiýat hazınasının gımmat baha daşlarınıñ biýri bolup, ol biziñ zamanamızda täze ýüzügiñ gaşında gözüñi gamışdırjı şöhlesi bilen lowurdaýar. Magtımgulı, Jemşiýdiñ jamıdır.

Magtımgulı, 18-nji asırda ýaşap, özüniñ dürdäne döredijiligi bilen türkmen edebiýâtını, türkmen dilini ösdüren şahıýrdır. Belli alım Mäti Köse aýıtmışlaýın, türkmen halkınıñ wepalı oglı Magtımgulı örän kiçi göwünli, saýhallı, edepli, salıhatlı, sıpaýı adam bolupdır. Ol hiýç wagtda ulumsılık etmändir, men-menlik satmandır, şöhräte kowalaşmandır, adamkärçiligiñ iñ gowı sıpatlarını özünde birleşdiripdir. şahıýr ulumsılık etýänleri, tekepbiýrleri, bedasıl şöratparazları açgöz hırsı dünýäleri, elmıdâma rehimsiz tankıýt edip, ”oları ýurdi ýıkan, orramsıdan bolan haramhor begler”diýip sıpatlandırıpdır.

Gündogarıñ çeperçilik pikriniñ ösüş tarıhında, türkmeniñ beýik ogullarınıñ biýrisi Magtımgulı Pıragı öz boluşlı şahıýrana dünýä açdı. Onuñ asırlar aşıp gelen ajaýıp sözi, umumı adamzât bähbiýtli şahıýrâna pikirleriñ giden bir älemini ýada salýandıgından başgada özünıñ ruhı taýdan çuññur milliligi bilen hem äşgär tapawutlandı.

Magtımgulı, külli türkmeniñ şahıýrı hökmünde ad-owazası dünýä dolan şahsıýet, şonuñ üçin onuñ ajaýıp setirlerine, gızılıñ gırındısı ýalı garamak duýgusı diñe bir türkmen halkına häsýetli duýgı bolman, eýsem, dünýäniñ dürli halklarına mahsus duýga öwrüldi. Özi-hem şahıýrıñ altın setirleri, şeýle duýgı bilen örän iýrki döwürlerden bäri ünsi özüne çekip geldi. Şoña görä onuñ dana setirlerini birleşdirýän aýrı-aýrı şıgır diýwanlarınıñ bir uwjı Hindistandan çıksa, bir uwjı meşhur Britan muzeýinden çıkdı.

Magtımgulı diýwanınıñ daaş basma çapları:

Barıp 1842-nji ýılda, palýak (Lähestan) alımı Alehander Chodozko tarapından onuñ 3 goşgusı Londonda neşir edildi. Ol bu goşguları 1833-nji ýılda Köpet-dag etrapına, demirgazık Hurasana geçiren sıýahatı döwründe ýıgnapdır. Neşir bolan goşgular ”Duwza mıýhmandır”, ”Galmazlar”, ”Sıýl galmaz” şeýle-de şahıýra degişli bolan ”Ýaraşmaz”(...Aksakgallık ýaraşmaz), ”Olmaz”(...kebuter olaz) ýalı şıgırları Kemine we Aýdıñ Deregezli diýen şahslarıñ eseri diýip görkezipdir.

Gaazan we Petrburg universitetleriniñ professorı “Brezin” tarapından 1862-nji ýılda taýýarlanan ”Türk hiristomatiýa”sında Magtımgulınıñ goşguları ýerleşdirildi. 30-dan gowrak goşgusı bolsa belli Venger (Majar) alımı, Budapest universitetiñ professorı Vamberiniñ tagallası bilen 1879-nji ýılda Leýpzikde neşir edildi. (Seret. Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellsjhaft. Bd.33)

1907-nji ýılda professor N.P.Ostreomov ”Türküstan habarları” adlı gazetiñ 54-58-nji nommerlerinde şahıýrıñ bir döwer goşgularını (81 sanı) neşir etýär. Streomov şol ýılda G.H.Arıfjanonıñ litografiýasında ”Otuziki tohum kıssası we Mahtımgulı” eserini çap etdirýär. Bu kitap 1911-nji ýılda Marılı kitap söwdigäri-Mirzahed Mirsıddıkoglı tarapından 2000 nusgada neşir edilýär. 1911-nji ýılda Ostreomov Magtımgulınıñ goşgularını ýörite bir kitapça hökmünde, arap eliýp-bisinde Daşkentde neşir etýär. Şahırıñ goşgular ýıgındısı Stavropol, Ufa, Gaazan, Simfropol, Urenborg we Hıwa ýalı şäherlerde çap edilipdir. Magtımgulınıñ goşgular ýıgındısınıñ iñ oñat görnüsi- ençeme türkmen alımlarıñ gatnaşmagı esasında- 1910-nji ýılda Buharada çap bolýar. Bu gımmatlı eser Özbekistanıñ Abureýhan Biýruni adındakı gündogarı öwreniş inistitutınıñ litografi çapları saklanýan hazınasında saklanýar.

1912-nji ýılda Astrahanda ýaşan Nurmuhommet oglı Niýazı, şahırıñ goşgular ýıgındısını ”Diýwan-e Mahtumgulı” adı bilen çap etdirýär. Bu barada A.Z.Welidov ”Şura” jurnalında (Nr.12-17. 1913-nji ýıl) gızıklı maglumat berýär. Niýazınıñ aýıtmagına görä şahırıñ eseriniñ çap edilmeginde “Ýagşımämet oglı Hajı Nurı effendi” hem ýardam edipdir.

1914-nji ýılda Esengulıda ýaşap öten Gurbanberdi Gürgeni öz harjı bilen Azadınıñ beheşt naması bilen ”Diýwan-e Magtımgulını” neşir etýär. Bu ýıgındıda şahıýrın jemi 189 goşgusı ýerleşipdir.

”Türküstan ýıgındısı” adlı esereriñ 422-nji tomunıñ 125-135 we 446-nji tomunıñ 65-nji sahıpasında V. E. Mejov tarapında şahırıñ 78 sanı goşgusı çap bolupdır.

Magtımgulınıñ çeperçilik mektebe öwrülen paýizýasınıñ hakıkı gadır-gıýmatınıñ bütin halk tarapından özleşdirlen şu zamanda, onuñ şahırana dörüdijiligine aýratın sarpa goýulýandınıñ sebäbi hakda gürrüñ edip oturmagıñ hajatı ýok. Diñe bir zat ýorite nıgtamaga degýär. Magtımgulınıñ, hem-de onüñ dörüdijilik mektebine geçen klasik şahırlarmızıñ ajaýıp miýrasına goýulýan hormat we sarpa munıñ aýdıñ şaýadıdır.

1944-nji ýılda Almanıñ berlin şäherinde latın hatında ildeşimiz Gurban tarapından 85 sahıýpadan ıbarat bolan Magtımgulınıñ eseri çap bolupdır. Eseri Türküstanıñ azatlıgı ugrun adlı gurama çap edipdir. Eser, milli Türküstan komitetiñ ýanındakı edebi-ılmı bölümi tarapından çıkarlan 4-nji kitap diýlipdir. Eserde 2 sahıýpa Almança we 8 sahıýpa türkmençe söz başı ýerleşipdir. Söz başında şeýle diýlipdir:” Özlerini, öz milletiniñ hoşbagıtlı ugrunda gurban etýärler, ine biziñ meşhur Magtımgulımız hem şeýle beýik şahsıýetiñ biýridir...”

Eseri çap etmäge tagalla sarp iýldeşimiz Gurban hakında şeýle maglumat bar:

Onuñ hakıkı adı Remezan bolmalı, ol Gızıl-arbatlı Gökleñlerden eken. Oktober Inkılabınıñ başlarında şahıýr Gara Seýitli bilen Bakua okuwa gidip, mugallıýmçılık terbiýe berýän ýokarı okunı tamamlap, Türkmenistana gaýdıp barýar we ol ýerde tarıh mugallemı bolup işleýär, ol Bakulı bir gıýz bilen durmuş gurýar. 2-nji jahan söweşi başlananda, fronta ýollanýar we Almanlara ýesiýr düşýär. Gurban Almanda döredilen Türküstani azat ediş guramasına alınýar we barıp 1944-nji ýılda faşiýstlarıñ dünýä gan çaýkap duran mahalı Magtımgulınıñ eserini çap etdirmegi başarýar. Gurban 1960-nji ýıla çenli Inglisleriñ Kipirde guran bir radiosında işläp, soñ Türkmenistana gaýdıp barýar we näbelli ýagdaýda aradan çıkýar.

Şahırıñ edebi miýrası Türkmenistanda 10 gezek çap edildi, olar ýıl tertiýbi boýunça şulardan ıbarat:

A. Türkmenistanda

”Ýöne bir ulı däl, juda ulı sen,

Dag oglı, dag şiýri, Magtımgulı sen.

Şonuñ üçin saýlap daşlañ ulusın,

Ýasadık biz senden dagın ýagşısın”.

K.Gurbannepes

1.Magtımgulı.Goşguları.Aşgabbat.(Paltaratski)

Türkmen döwletneşriýatı (T.D.N).1926.

Çapa taýýarlan Berdi Kerbabaýev. Arap-cezidçe hatında.

2.Magtımgulı. Saýlanan goşgular. Aşgabat.1940.

Çapa taýýarlan, Ahmat Gürgenli(Ahundov).Latın hatında.

Jübi görnüşünde.

3. Magtımgulı. Saýlanan goşgular. Aşgbat.1941.

A.Gürgenli bilen Ruhı Alıýevıñ tagallaları bilen. Latın hatında.

4. Magtımgulı. Goşgular ýıgındısı. Aş.1944.

Baýmuhommed Garrıýev. Rus (kril) hatında.

5. Magtımgulı. Saýlanan eserler. Aş. TDN.1957. Rus hatında.

6. Magtımgulı. Saýlanan eserler. Aş.1959. Iki tom.

Rus hatında. B.Garrıýev. M.Kösaýev.

7. Magtımgulı. Saýlanan şıgırlar. Aşgabat-Bakuw.1960. Şahırıñ 225 ýıllıgı mınasıbatına. Arap hatında. M.Köse, Baýamuhmmed Ahundı.

8. Magtımgulı. Saýlanan goşgular. Aş.1976,1977. Türkmenistan neşriýatı (T.N). B.Garrıýev M.Kösäýev.

9. Magtımgulı. Saýlanan eserler. Iki tom. T.N. AŞ. 1983. Şahırıñ 250 ýıllıgı mınasıbatına. G.Nazarov, Mükiamanov, Öwezgeldiýv, Çarıýev, Nurýagdıýev. Rus hatında.

10. Magtımgulı. şıgırlar. 3 tom. Aş.19 92, 94 Mülkamanov, M.Öwezgeldi, M.Çarıýev...Rus hatında.

Milli şahır Magtımgulınıñ goşguları ýeke türkmen dilinde däl, eýsem birnäçe Aurupa dillerine hem neşir boldı. Onuñ dürdäne şıgırları Inglis, Fransuz, Polýak, Span, Alman, Arap, Pars, Venger, Türkiýe türkçesine... öwrän-öwrän neşir edildi we edilip gelýär.

B. Iranda:

Bu ýerde, Magtımgulının edebi mıýrası bilen gızıklanýan alımlara, şahırıñ dürli ýurtlarde neşir bolan eserleri bilen tanış etmegi mahul gördük:

1.Diýwan-e hezret-e Magtımgulı. Çapa taýýarlan Molla-mürze Abdıllahı (Guşlı).1947. Arap hatında. 136 shıpa. Eýranda ilkinji çap.

2. Diýwan-e hezret-e Magtımgulı. Çapa taýýarlan Berdimäd Amanı Kümmet Gabus 1949

3.Diýwan-e kämil-e hezret-e Magtımgulı. Kümmet. 1963, 156 sah.

4. Külliýat-e hezret-e Magtımgulı Fragı. Gabus neşýiýatı. 1964

620 sah. Çapa taýýarlanlar Welimämmed Azernuş, M.Gazı.

5.Magtımgulı. Saýlanan şıgırlar. Aşgabat-Bakuw nusga esasında Tehrand çap bolup, 1979-nji ýılda Türkmensährada ýaýradı.

6.Magtımgulının kämil diýwanı. M.Gazı.Kümmet 1979. 803 sah.

7. Magtımgulı Fragı. Ýaşaýışı we saýlanan goşguları.

Abdırahman Düýeji. Tehran 1984. Pars we türkmen dillerinde 285 sah.

8. Magtımgulı Fragınıñ kämil diýwânı. M.Gazı. Maşat.1994. 2000 tiraj. 440 sah. Daş basma nusganın esasında.

Şahıýrıñ edebi miýrası barasında Eýranda birnäçe kitap,gazet we jurnallarda, şeýle-de ýörüte kitap görnüşünde ılmı iýşler bitirilip gelýär, şolardan:

1.Tenbiýh-el ehevan fiý märefete Magtımgulı iýşan (Magtımgulını tanamak).Abdırahman ahun- Teñli.Türkmen dilinde.Tehran 1984

2.Hezret-e Magtımgulı Fragınıñ guburını goraýan toparıñ neşri.1985

3.A.Sarlı. Türküstan tarıhı. Tehran 1985.

4.A.Ahmadı.Türkmenleriñ tarıhına gıýsgaja bakış.Tehran. 1980

5.Magtımgulı Türkmeniñ milli şahıýrı.Emin Güli Gülçarh adında edebi jurnal 2-nji san,6-nji Maý, 1986 şeýle-de şol jurnalıñ 3-nji june1986 sanında. Pars dilinde.

6. Emin Güli. Eýran türkmenleriniñ tarıhı.Tehran 1986

7.Ýüsüp.Azmun.Türkmen diliniñ grammatikası.Ankara.1981

8.M.Sejjadiýe. Dostluk şahıýrı.Tehran Keýhan gazeti.22.Aug.1991

9.Ýüsüp.Gojuk.Film jurnalı.8-nji san. Okt. 1990

10.M.Gazı. Edebi miýras.Magtımgulı hakında oýlanmalar.1992

Eýranlı ýazıjılardan Seýitalı Miýrniýa öz ”Deregezde ýaşaýan iýlat” adlı eserinde (Maşat 1983) Magtımgulını şaýı mezhepli, ýurdini Deregezdäki Etek raýonı diýip görkezen bolsa, Bastanı Parizi, şahıýrı alamaçılıkda garalaýar (Häşel-häft eseri. Tehran 1989).

C. Owganıstda:

1. Magtımgulı Fragınıñ şıgırlar toplamı. şamuhommet Ýazmaz Kabol 1986. Türkmenistan 1983-nji ýıldakı nusga esasında.

2. Arzuwm bar galsam gözel iýl bile. Nurmuhommet Garkın.Peşawer-Pakistan.1992.Türkmen dilinde.Arap hatında.

3.Kä bir mektep okuwı üçin niýetlenen kitaplarda.

D. Awrupada (Orupa)

1. A.H.Boreýho. Bu polýaklı alım ilkinji gezek 1842-nji ýılda şahıýrın üç sanı şıgrını Londonda neşir edipdir.

2. Vamberi.H. Die sprajhe der turkomanen und der Majhdumkuli Zeitsjhrift der Deutsjhen Morgenländisjhen Gesellsjhaft.(Türkmendili we Magtımgulı diýwanı.1879.Eserde goşgularıñ almança

terjimesi hem berlipdir. 56 sah.)

3.Îiýh Mohsen-e Fanı. Ma¦tımgulı diýwânı we ýedi asırlık türkçe birmanzuma.Istanbul 1921.Türkiýe türkçesinde. 64 sah.(Vambriniñ çap eden nus¦ası esasında)

4.Zeki Welidi Do¦an.Turkiýýat mejmu¦ası(ýı¦ındısı) adındakı jurnal ,ikinji sanınıñ 365-nji sah. 1928.ý

5.ÝaÏ Türküstan jurnalı.98-nji san.20,27-nji sah.Tahıýr tarapından ýazılan ”Türküstan milli edebiýatı etrapında- Ma¦tımgulı adlı makala.1938-nji ýıl.

6.Z.W.Do¦anıñ Almanın Liden(häzirki Köln) Ïäherinde 1963-nji ýılda çap bolan ”Gündo¦ar golýazmaları” adlı kitabınıñ 224 -nji sah.

7.Almanıñ Visbaden Ïährinde 1965-nji ýılda çap bolan ”Philologia Turjijae fundamenta”(Türkfilologiýa esasları) adlı kitabınıñ 719-741-nji sahıpalarında Johannes Benzing tarapından alman dilinde ýazılan”Türkmen edebiýatı” adlı makalası. Bu ýazıjı doktorlık tezini hem türkmenleriñ dili üstünde ýazýar we onı “Türkmen dilinde iýÏlik türleri“ adı bilen 1939-nji ýılda Berlinde çapa ýetirýär. Bu ýazıjı öz eserinde türkmen ulusınıñ göreÏjeñ ınsanı KümüÏ-depeli Dr.Ahmad Gara-daglıdan we onuñ ýardamlarında ýadlap geçýär.

8. Baýmirza Haýit.“Turküstan Rus bile Çiýn (Hıtaý) arasınd” Almançadan terjime eden A.Sadak. Hollandia.

1971.ý127-nji sah.

9.Louis Batsin.Ma¦tımgulı Pıra¦ı.Fransça.1975. 131 sah.

10.Hemzeli. Ma¦tımgulı Fra¦ı. Bakuw 1984

11.Himmet Biýraý. Ma¦tımgulı diýwanı.Kultur bakanlı¦ı(ministerligi) Ankara 1992. Turkiýe türkçesinde. 538 sah.

12.Emine Gürsoý.Türkmen Ïiiri(goϦuları).Istanbul.1995.

13.Îvedsýanıñ Lund universitet bibliotekasında saklanýan Ïahıýrıñ daÏbasma görnüÏinde çap bolan diýwanı.Lahur 1936

14.Gurban (Remezan).Ma¦tımkulı.Milli türküstan komitetiñ ýanındakı edebi-ılmı bölümi tarapından çap bolan.Berlin 1944 Latın hatında. 79 sahıpa.

15.Azmun.Ýüsüp.Song from the steppes of Jentral Asia(Orta-asia çöllerinden aýdımlar).Inglis dilinde.Îahıýrın 40 sanı goÏgusı inglisdilinde terjime edilipdir.Çap eden Ma¦tımgulının dostlarıadındâkı jemgiýet.Britania.1995

16.Almanın ”Mir” inseklopediası 24-nji tomunın 42-nji sahıpasında

17.Brojkhaus inseklopediasınıñ 446-nji sahıpasında.

18.Britanika inseklopediýanıñ 28-nji bölüminiñ 1101-nji sahıpasında

19.Ìslam inseklopediýa. Ma¦tımgulı sözi.Arapça

20. 1954-nji ýılda Ïahıýrın eseri PolÏada -PolÏa dilinde çap edilýär.

21.Makhtoumkouli Firsqui. Poemes de Turkménie. Traduits parL.Bazin et p. Boravav. Paris 1975( Jemi 88 sanı goÏgısı)

22.Magtimguli Piragi. Almunkban el. Budapesht. 1983

SWEDEN

Maý 1996