<address align="center"> <font face="Times New Roman"><span style="font-style: normal"> </span><b><span lang="TK" style="font-size: 14.0pt; font-style: normal">“Türkmenler aslynda 24 urugdyr”. </span><span style="font-style: normal" lang="de"> <font size="2">(</font></span></b></font><font face="Times New Roman" size="2"><span lang="TK" style="font-style: normal">Mahmut Kaşgarly</span><span style="font-style: normal" lang="de">)</span></font></address> <address align="center" style="margin-right:24.0pt;text-align:center"> <font face="Times New Roman"><b> <span lang="TK" style="font-family: Cambria; color: #FF0000; font-style: normal"> ARAZ PARWIŞ BILEN SÖHBETDEŞLIK</span></b></font></address> <address align="center" style="margin-right:24.0pt;text-align:center"> <font face="Times New Roman"><b> <span lang="TK" style="font-size: 24.0pt; font-family: Cambria; color: #0070C0; font-style: normal"> <font color="#0000FF" size="5" face="Times New Roman">IRKI YZLAR</font></span></b></font></address> <address align="center" style="margin-right:24.0pt;text-align:center"> <font face="Times New Roman"> <span lang="TK" style="font-family: Cambria; color: #0070C0; font-style: normal; font-weight: 700"> <font color="#0000FF" size="3" face="Times New Roman">MAHMUT KAŞGARLY, TÜRKMENLER WE OLARYŇ UZAK GEÇMIŞI </font></span></font> </address>
 Turkmensahra

  ترکمنصحرا

 “Türkmenler aslynda 24 urugdyr”. (Mahmut Kaşgarly)
ARAZ PARWIŞ BILEN SÖHBETDEŞLIK
IRKI YZLAR
MAHMUT KAŞGARLY, TÜRKMENLER WE OLARYŇ UZAK GEÇMIŞI


Türkmensähra: Birle?en Milletleri? magaryf, ylym we medeni i?ler boýunça guramasy UNESCO türki halklary? beýik alymy Mahmut Ka?garlyny hormatlap, 2008-nji ýyly Mahmut Ka?garlyny? ýyly diýip yglan edipdi. Biz hem ?ol mynasybetli siz bilen söhbetde?lik geçiripdik. Bu Söhbetde?ligi 3 bölek edip saýtymyzda berdik. Siz ?onda Ka?garlyny? türkmenler hakda köp maglumat berýändigini, olary? “türkmen” diýen ady aly?laryny Isgender Zülkarnen bilen baglany?dyrýandygyny aýdypdy?yz. Ilki bilen ?u barada biraz durup geçäýsek.
 
Araz Parwi?: Ba? üstüne. Ka?garly “Türkmenler oguzlardyr. Bulary? “türkmen” diýip atlandyrylmagynda bir hekaýa bar” diýýär.  Ol hekaýa ?eýle ba?lanýar: “Isgender Semerkantdan ötüp, türk ýurtlaryna arala?anda, türkleri? ?u atly bir ýa? kagany bardy. Ol uly go?uny? eýesidi. O?a “Zülkarneýn golaýlap gelýär. Näme buýruk, ur?alymy?” diýenlerinde, ol anyk jogap bermeýär. Adamlar “kagan uru?makçy hem däl, yza çekilmekçi hem däl” diýip pikire gidýärler. Aslynda bolsa kagan: “Hojant derýasyny? boýunda garawul goýu?. Zülkarneýn derýadan geçse, habar edi?” diýip, ol ýere tarkanlardan düzülen kyrk adamlyk a?tawçy toparyny iberipdir. Bu buýruk gizlin berlenso?, esgerler mundan habarsyz eken. Kagan bolsa, soralan soraga jogap bermän, tab?yryk beren adamlaryndan geljek habara gara?ýar. Isgender derýadan geçýär. A?tawçylar hem muny gije kagana ýetirýärler. Kagan ara salym salman gündogara tarap çekilmegi makul bilýär. La??ara çalyp, halka habar ýetirýärler. ?ol gijäni? özünde ýola dü?ülýär. Halk kagandan beýle karara gara?manso?, her kim onu? yzyna dü?jek bolup, adamlar garym-gatym bolýar. Onso?, garma-gürmelikde, kimi?kidigine seretmän, mallar hem sürlüp alnyp gidilýär. Netijede, ýigrimi iki ma?gala münere ulag tapman, ?ol ýerde galmaly bolýar. So? olara ma?galalary ýanynda, go?lary arkasynda, ýadaw, aç-suwsuz halda go?uny? yzyndan barýan iki adam sata?ýar. Ýa?ky adamlar bu iki ma?gala ýüzlenip: “Eý adamlar, Zülkarneýn ýolagçy adamdyr. Ol bir ýerde durmaýar. Bizi? ýerlerimizde hem durman geçip gider. Ýurdumyz özümize galar” diýýärler. Ol iki ma?gala “Gal, aç, ?u ýerde galy?” diýýärler. Bu “aç galy?” diýmekdir. So? olara “halaç” diýipdirler.  Halaçlary? asly ?udur. Olar iki taýpadyr” diýip, Ka?garly ýazýar. Isgender ýa?ky ýigrimi iki ma?galany? yzyndan ýetip, olara degmeýär. Gaýta olary türklere me?ze? görüp, “türkmanend” – “türklere me?ze?” diýýär. ?eýdip bu söz olara ?u wagta çenli at bolup galan. Ka?garly: “Türkmenler aslynda 24 taýpadyr, ýöne iki taýpadan ybarat halaçlar käbir babatlarda olardan aýry durýarlar. ?ol sebäpden olar oguzlary? hataryna girmeýär. Bu sözü? asly ?udur” diýýär.
 
Türkmensahra: Ka?garlyny? 24 taýpa diýýäni haýsy taýpalar?
 
Aray Parwi?: Ka?garly 24 taýpa diýse-de, öz sanawynda 22 taýpany? adyny berýär. Diýmek ol öz aýdy?y ýaly, käbir babatlarda oguzlardan aýry durýandyklary üçin iki taýpadan ybarat halaçlary sanawyna go?mandyr. 22 urug ?ular:
 
1. kynyk
???
12. Karabölük
??????
2. Kaýyg
???
13. Alkabölük
???????
3. Baýandur
??????
14. Igdir
????
4. Iwa, Ýywa
??? ? ???
15. Üregir, Ýüregir
???? ? ????
5. Salgur
????
16. Totyrka
??????
6. Af?ar
?????
17. Ala Ýundlug
????????
7. Beg Tili
?????
18. Tüger
????
8. Bügdüz
????
19. Beçenek
????
9. Baýat
????
20. Çuwaldur
?????
10. Ýazgyr
????
21. Çepni
????
11. Eýmür
????
22. Çaruklug
?????
 
Ka?garly kitabynda bu 22 taýpany? mallaryna urýan tagmalaryny-da berýär.
 
Türkmensähra: Ýa?y siz ?u kagany agzady?yz. Türkmenleri? bu kagany barada taryhy çe?melerde berilýän maglumlat barmy?
 
Araz Parwi?:  Aly?ir Nowaýyny? “Sedd-i Iskender” diýen kitabynda Isgender Zülkarneýni akyl-parasaty bilen ýara?yga mejbur edip, uly gyrgynçylygy? ö?üni alan “Türk paty?asy” ýa “Turan paty?asy” ?u ?u Kagandyr diýip pikir edýärin. Ýene-de gadymy hytaý dokumentlerinde käbir zatlar bar. Olary? hem ?u kagan bilen baglany?ykly bolmagy mümkin. Ba?ga haýsy çe?melerde o?a du?mak bolýandygyny bilemok. Ýöne onu?, Zulkarneýni? döwürde?i bolsa-bolmasa-da, bir taryhy ?ahsiýetdigine ?übhe ýok.
 
Türkmensähra: Ba?ga çe?melerde ýok bolsa, Aly?ir Nowaýy ony Mahmut Ka?garlydan aldymykan? Nowaýy “Diwan Lugati't-Türki“ gördümikan?
 
Araz Parwi?: Nowaýy “Diwan Lugati't-Türki“ gören bolsa, muny guwanç bilen aýdardy, i? bolmanynda Mahmut Ka?garlyny agzardy. Ýöne agzanok. Nowaýyny? Muhakamatul-lugateýn kitabyny okan adam derrew dü?üner, ol bular ýaly kitaby görüp-de dymjak adam däl. Men bulary? ikisi-de, hem Nowaýy hem-de Ka?garly, ?u kagan baradaky zatlary il arasyndaky rowaýatlardan alandyr diýip pikir edýärin.
 
Türkmensähra: ?u kagan barada “Diwan Lugati't-Türkde“ näme diýilýär?
 
Araz Parýi?: ?u ady “Diwan Lugati't-Türkde“ ýekeje ýerde, ?u agzan türkmen rowaýatymyzda geçýär. Ol Zülkarneýn bilen baglany?ykly beýleki rowaýatlarda hem ýatlanýar, ýöne ady agzalman, di?e  “türk kagany” diýilýär.
 
Eger biz Ka?garlyny? aýdýanyna dogry dü?ünýän bolsak, onu? Isgender Zülkarneýn diýýäni Aleksandr Makedonski bolmaly. Ol miladydan ö? 356-njy ýylda doglup, bary-ýogy 33 ýa?ap, miladydan ö? 323-njy ýylda aradan çykdy. Eger ?eýle bolsa, onda bizi? kaganymyz hem ?ol döwürlerde ýa?an adam bolýar.
 
Ka?garlyda aýdyly?yna görä, kagan gündogara, Çine (Hytaýa) tarap gidýär. Zülkarneýn hem onu? yzyna dü?ýär. Uýgurlara ýakyn bir ýerde kagan Zülkarneýni? üstüne bir bölek go?un iberýär. Onso? Zülkarneýn hem go?un iberýär. Çakny?ykda Zülkarneýni? iberen go?uny ýe?ilýär. Ka?garlyny? aýtmagyna görä, bu çakny?yk “Altun gan” diýen ýerde bolýar. Onso? Zülkarneýn ?ol ýerde ?u bilen ýara?yk bagla?ýar. Ol birnäçe wagtlap ?ol ýerde bolup, uýgur ?äherlerini gurdurýar.  Zülkarneýn çekelip gidenso?, kagan Balasaguna çenli ilerläp, öz adyna ?u ?äherini saldyrýar. Türkmen rowaýatynda ol barada aýdylýan esasy zatlar ?ular.
 
Türkmensähra: Ýa?y käbir hytaý dokumentlerinde berilýan maglumatlary? hem ?u kagan bilen baglany?ykly bolmagy mümkin diýdi?iz, bu dokumetlerde näme zatlar bar?
Araz Parwi?: Ýedinji asyra degi?li hytaý dokumentlerinde türki dilde gürleýän taýpalary? hemmesine Xiongnu “??” (Hun) neslinden diýilýär. Mysal üçin, 636-njy ýylda, Ka?garlydan takmynan 400 ýyl ö? tamamlanan Zh?u dinastiýasyny? taryhnamasy Zhou Shuda (? ?) “Tujue Hsiongnu? bir aýratyn taýpasydyr; olary? ma?gala adyna (nesilba?ysyny? adyna) Ashina” diýilýär. Onu? yz ýandynda hem “ba?ga bir däbe görä, türküleri? ata-babalary Suo(?) ýurdundan gelipdir, bu ýurt Xiongnudan a?yrda demirgazykda ýerle?ýär” diýilýär. Men ?u ýerde “Suo ýurdy” diýip, ýa?ky türkmen kagany ?uwy? guran döwleti göz ö?ünde tutulýandyr diýip pikir edýärin. Ýene-de ?ol wagtlar, ýagny Ka?garlydan 400 ýyl ö? ýazylan Sui dinasatiýasyny? taryhnamasy (? ?) “Türküleri? ata-babalary Ping Liangdan (Gansuda) bolýan gary?yk ýabanylar (Hu), olary? ma?gala ady Ashina” diýýär. Bulary? ikisi-de Ashinany? ma?gala adydygy bilen ylala?ýar. Bu häkimiýet ba?yndaky urugdyr diýip çak edilýär. Gary?yk ýabanylar diýip hem ?ol wagtlar Xiongnu göz ö?ünde tutulan bolmaly. Bu ýagdaý bu taýpalary? irki taryhy barada hytaýlylary? maglumatlaryny? anyk däldigini ýa ?ol anykdyga olary? özlerini? hem doly ynanmanlygyny görkezýär. Ýöne gi?den ynanylýan ýörgünli pikir türki halklary? Xiongnu? neslindendigi. Hytaýlylary? bu döwürde Xiongnu diýip haýsy etniki topary göz ö?ünde tutandygy anyk däl. Ýöne ?ol mahallar türki dilli, özlerine Xiongnu neslinden diýýän tire-taýpalary? bolandygyna ?übhe ýok.
Ka?garly türk kaganyny? Çine tarap gidenligini, Isgenderi? hem onu? yzyna dü?enligini, bulary? ikisini? uýgurlara ýakyn bir ýerde ur?up ýara?andygyny aýdýar. Ka?garly “Zülkarneýn birnäçe wagtlap ?ol ýerde bolup, uýgur ?äherlerini gurdurdy” diýýär. Ol bu ?äherleri? adyny Sülmi, Goçu, Janbalyk, Bä?balyk we Ýe?ibalyk diýip berýär. Men Sülmi bilen Janbalyga-ha bilemok, ýöne Goçu, Bä?balyk we Ýe?ibalyk Hytaýy? ?injiang Uýgur  özerk regionyny? Turpan welaýatynda. Eger Zülkarneýn kagany? yzyndan giden bolsa, kagan hem onu? üstüne go?un iberen bolsa, ol çekilip gidenso? hem kagan Balasaguna gelen bolsa, onda Isgender uýgur ýurdunda bu ?äherleri gurduryp ýörkä, bizi? kaganymyz a?yrda, gündogarda bolýar. Turpandan a?yrda hem Gansu welaýaty bar. ?eýlelikde, Ka?garlyny? aýdaýany özünden 400 ýyl çemesi ö? ýazylan Sui dinastiýasyny? taryhnamasynda aýdylýana gabat gelmän hem duranok.
 
Ýöne  bir zady ýatdan çykarmaly däl. Ka?garly özünden takmynan 1400 ýyl ö? bolan wakalary rowaýata esaslanyp berýär. Onu? özüni? mu?a ynanandygy belli däl. Hytaý taryhnamalarynda berilýän hem bu dokumentlerden 1000 ýyl a?yrdaky zatlar, hemmesi-de il arasynda bar gürrü?lere daýanylyp ýazylan. ?ol sebäpden bulardan ylmy takyklyga gara?maly däl. Ýöne men, nähili hem bolanda, bular bir bo? gürrü? dälmikän diýýärin.


استفاده از مطالب اين سایت با ذکر منبع بلامانع مي باشد